Czerwiec 2024 rok.

Sarajewo – miasto, które od kilku lat miałam zamiar zobaczyć, ale ciągle coś stawało na przeszkodzie. Wreszcie w tym roku, zebrałam się w sobie i po półtoragodzinnym locie wylądowałam na lotnisku w Sarajewie. Uprzedzając pytanie, dlaczego Sarajewo ? Z kilku powodów:

wizyta w tym mieście następcy tronu austriackiego skutkowała wybuchem I wojny światowej,
Sarajewo było najdłużej oblężonym miastem we współczesnej historii, po II wojnie światowej, aczkolwiek tę niechlubny rekord niedługo przejmą niektóre miasta ukraińskie.
Terenem wojny we współczesnej Europie o podłożu religijnym i czystek etnicznych,
tu odbyły się XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie,
wielokulturowość,
uwielbiam kuchnię bałkańską.

To co mnie zaskoczyło na minus, to brudne ulice. Śmieci i niedopałki walające się na ulicach oraz przepełnione kosze na śmieci. Zauważyłam, że nawet lokalni mieszkańcy pozbywają się śmieci wyrzucając je na pobocze. Domy pomazane sprayami w różne napisy i malowidła sprawiają wrażenie zaniedbanych i nieestetycznych. W dalszym ciągu na wielu kamienicach widoczne są ślady po ostrzale miasta z przed trzydziestu lat. W lokalach gastronomicznych można palić papierosy i czasami zanim dostaniemy menu, kelner przynosi popielniczkę na stół.

Natomiast pozytywne wrażenia to, że miasto tętni życiem. Kawiarenki i restauracje pełne są młodych, radosnych ludzi w większości pokolenie powojenne (1992-1995). W Sarajewie odbywają się różne imprezy. W trakcie kilku dni pobytu widziałam bardzo eleganckich gości czekających przed wejściem na Bal Austriacki, uliczne zawody sportowe dla dzieci, wyścig Formuły 1 oraz występ szkockiej orkiestry przed katedrą.

Port lotniczy Sarajewo

Położony prawie 10 kilometrów na południowy zachód od centrum Sarajewa jest największym portem lotniczym w Bośni i Hercegowinie. Dziennie obsługiwanych jest około 30 samolotów. Obecnie lotnisko jest rozbudowywane i unowocześniane. Niestety komunikacja z miastem jest beznadziejna. W jedną stronę linia tramwajowa numer 3, kończy się 1,5 kilometra od lotniska, a w drugą stronę w odległości kilometra jest Międzynarodowy Dworzec Autobusowy i pętla linii 103 trolejbusowej. Brak oznakowania nie ułatwia skorzystania z tej możliwości dzielnym turystom. Przed halą przylotów jest przystanek autobusowy, ale autobus odchodzi raz na 2 godziny. Jeżeli przylecimy krótko po odjeździe autobusu pozostaje nam czekać lub skorzystać z taksówki za 45 KM (20€). Cwaniacy lotniskowi pokazują cennik, że takie są stawki. O dziwo w drugą stronę, za taksówkę zamówioną przez hotel zapłaciłam 20 KM.

Bascarsija – BAŠČARŠIJA

Prawdopodobnie już w średniowieczu w tym miejscu istniała niewielka osada, a obok niej plac handlowy zwany Stara Varoś, który był prekursorem dzisiejszej Baščaršija. Od 1460 kiedy to Isa Bey Ishaković został gubernatorem Sarajewa nastąpił dynamiczny rozwój wymiany handlowej między Europą, a bliskim wschodem. To właśnie tu w Sarajewie powstał jeden z ważniejszych rynków na Bałkanach. W języku tureckim nazwa „Baščaršija” ( baş = góra lub główny i çar şu = skrzyżowanie lub ośrodek handlowy) pierwotnie wskazywała, że chodzi o główny plac handlowy, a później stała się nazwą całej sarajewskiej dzielnicy „Starej Čaršiji”. W XVI wieku nastał okres władzy gubernatora Gazi Husrev Bey , największego dobroczyńcy i patrona Sarajewa, który wybudował liczne obiekty takie jak kuchnie i łaźnie publiczne, kryte bazary, ponad 200 sklepów, gospody oraz kilka zajazdów (karawanseraj), co bardzo zachęcało zagranicznych kupców do przyjazdu. W czasach swojej świetności Baščaršija była nie tylko ośrodkiem gospodarczym Sarajewa, ale także największym ośrodkiem handlowym na Bałkanach, z około 12 000 sklepów, a nawet przedstawicielstwami handlowymi założonymi przez kupców z Florencji, Wenecji czy Dubrownika. W tym czasie istniało 46 odrębnych skupisk sklepików, które reprezentowały odrębne cech rzemieślnicze. Złoty wiek Baščaršija dobiegł końca, gdy książę Habsburgów, Eugeniusz Sabaudzki w 1716 roku, rozpoczął kampanię zniszczenia i spalił większą część miasta. Odbudowana Baščaršija, ponownie w 1857 roku uległa zniszczeniu w wyniku pożaru, a rzemieślnicy kolejny raz odbudowali bazar. Baščaršija przeżyła najtrudniejszy okres tuż po II wojnie światowej, kiedy ówcześni/nowi przywódcy postanowili ją zlikwidować, uważając, że stare centrum handlowe nie odgrywa żadnej roli we współczesnym mieście. Na szczęście nie doszło do tego, a renowacja przeprowadzona podczas przygotowań do Igrzysk Olimpijskich 1984 roku . pomogła dać nowe życie w Baščaršiji

Należy wspomnieć, że Baščaršija była miejscem rozwoju lokalnego rzemiosła. Pod koniec XIX wieku wymienia się około 70 różnych cechów rzemiosł, które skupiały się w Gildy. Od 1893 r. w Sarajewie działa Szkoła Rzemieślnicza, a od 1900 r. dla praktykantów prywatnych rzemieślników dostępna była Szkoła Zawodowa, w której uczono różnych zawodów i rzemiosł.

Studzienka Sebilj

W centralnej części Baščaršiji na rozległym placu stoi studnia, która jest jednym z bardziej charakterystycznych miejsc Sarajewa. Wokół studni gromadzą się gołębie, a turyści chętnie je dokarmiają. Studzienka obudowana drewnianą konstrukcją wyglądem przypominająca grzybek. Ciekawostką jest to, że jest pozostałością po jednym z pierwszych europejskich wodociągów miejskich, który wybudowano około 500 lat temu na zlecenie Gazi Husrev Bey.

Gazi Husrev-bey Bezistan

Zwany również Stary lub Duży Bezistan zbudowano za czasów rządów gubernatora Gazi Husrev-bey, a po jego śmierci budynek wszedł w skład Fundacji Ghazi Husrev-beya. Bezistan wraz z dobudowanym do niego Taszli-han (Tašlihan) (karawanseraj) zajazdem dla podróżujących kupców stanowiły centralny punkt handlu w Sarajewie. Najważniejszymi towarami sprowadzanymi Jedwabnym Szlakiem z dalekiego wschodu był jedwab i bawełna oraz tkaniny wykonane z tych surowców. Ze wschodu sprowadzano również porcelanę, złoto, jadeit, perfumy oraz wyroby z kości słoniowej. Na rynek w Sarajewie trafiała również dalekowschodnia herbata, arabska kawa oraz egzotyczne owoce i rośliny uprawne.

Budynek, którego twórcami byli budowniczy z Dubrownika, wzniesiono na planie prostokąta o długości 109 m i szerokości 21 m, jako murowany pawilon z wielokopułowym sklepieniem i pomieszczeniami dla 52 sklepów. Do hal targowych prowadzi 5 wejść. Dzięki posadowieniu budynku około metra poniżej poziomu otaczających ulic, wewnątrz panuje przyjemny chłód. Wielokrotnie niszczony, głównie przez pożary, ponownie odbudowany obecnie przyciąga licznych turystów do swoich małych eleganckich sklepików z pamiątkami, wyrobami jubilerskimi i słodyczami.

Hala Targowa (Gradska Tržnica, Markale)

Rynek miejski w krytej hali wybudowanej pod koniec XIX wieku. Fasada budynku ozdobiona trzema łukami opartymi na czterech masywnych kolumnach wzorowana jest na architekturze antycznej. Wewnątrz na straganach można kupić świeże produkty spożywcze takie jak wspaniałe sery, suszone wędliny oraz wyroby piekarnicze. Sprzedawcy chętnie częstują produktami aby zachęcić do kupna. Co by nie było – kupisz, nie kupisz, ale spróbować można.

Targ Markale

Markale to targ owocowo-warzywny, gdzie na straganach sprzedawane są świeże produkty lokalnych dostawców z okolic Sarajewa. Markale było świadkiem dwóch tragicznych ataków bombowych, w których zginęli cywilni mieszkańcy. Na zatłoczony targ 5 lutego 1994 roku spadły pociski zabijając na miejscu 68 osób, a różnego rodzaju obrażeniom uległo ponad 100 osób. Kolejny atak na Markale powtórzył się 28 sierpnia 1995 roku, podczas którego życie straciło 28 osób, a kilkadziesiąt odniosło rany. Ten drugi atak stał się pretekstem do rozpoczęcia przez wojska NATO militarnej operacji reagowania kryzysowego Deliberate Force. Operacja, która rozpoczęła się 30 sierpnia 1995 roku, po dwudziestu dniach doprowadziła do zakończenia trwającego trzy lata oblężenia Sarajewa i ostatecznie zakończyła wojnę.

Mosty Sarajewa

Sarajewo położone jest po dwóch stronach rzeki Miljacka. Oba brzegi są spięte ponad dwudziestoma mostami. Niektóre są owiane legendą (most Kozi), inne związane z historią miasta (most Łaciński, most Cesarski, most Suada i Olga) i bardzo nowoczesne (most Festina Lente).

Teatr Narodowy (Narodno pozoriśte Sarajevo)

Gmach wybudowany w 1899 roku, według projektu Karela Parika, początkowo pełnił funkcję domu kultury. Po I wojnie światowej zdecydowano o utworzeniu teatru, co wiązało się z częściową przebudową i odpowiednią adaptacją. W 1921 roku uroczyście otwarto Teatru Narodowy, a sześć lat później przy teatrze utworzono pierwszą szkołę aktorską w BiH. Repertuar obejmował klasyczne sztuki zarówno rodzimych, jak i zagranicznych autorów. Po II wojnie światowej teatr rozszerzył swoją działalność o operę, a następnie balet.

Architektura zewnętrzna, jak i wewnętrzna charakteryzuje się bogatymi detalami i elegancją, typową dla stylu klasycznego z wpływami neorenesansowymi. Budynek od frontu ma imponującą, symetryczną fasadę z dominującym centralnym portykiem wspartym na kolumnach. Szerokie schody prowadzą do głównego wejścia. Sala z widownią dla trzystu widzów ma bogato zdobiony sufit i duży kryształowy żyrandol. Po bokach są dwa poziomy balkonów ozdobionych złoconymi detalami. Całość emanuje prestiżem i stwarza wrażenie jak byśmy cofnęli się w czasie do panowania cesarstwa austro-węgierskiego.

W tetrze spędziłam dwa wieczory.

Pierwszy na dwuaktowy balecie: Suita Carmen w opracowaniu Rodiona Szczedrina oraz Bolero Ravela z wspaniałym występem Tamary Ljubićić – pierwszej solistki Baletu Teatru Narodowego w Sarajewie w roli głównej. Rodion Szczedrin zaaranżował najsłynniejsze dzieło Bizeta specjalnie dla swojej ukochanej żony – Mai Plisieckiej, primabaleriny słynnego Teatru Bolszoj. W jego opracowaniu opera Bizeta nabiera blasku i świeżości oraz zaskakuje kolorytem brzmienia.

Drugi wieczór na gościnnym występie Narodowego Baletu z Chorwacji z przedstawieniem La stravaganza o starciu przeszłości z przyszłością, nowego ze starym oraz tubylców z przybyszami, a wszystko w oprawie niezwykle awangardowej muzyki.

Bilety w cenie od 15 do 20 KM można zarezerwować online na stronie https://nps.ba/rezervacije, ale bilety trzeba wykupić w kasie najpóźniej 24 godziny przed spektaklem. Teatr nie prowadzi sprzedaży online.

Kolejka linowa w Sarajewie

Zbudowana w 1959 roku kolejka linowa na wzgórze Trebević, pomimo, że była jedną z głównych atrakcją Sarajewa, to ze względu na wady konstrukcyjne zamknięto ją trzydzieści lat później. Ponownie uruchomiona z okazji zimowych igrzysk olimpijskich, w czasie wojny w Bośni uległa całkowitemu zniszczeniu. Zrekonstruowana i oddana do użytku w 2018 roku daje możliwość pokonania panoramicznymi wagonikami trasę ponad 2 kilometrów przy różnicy wysokości prawie 600 metrów. Podczas przejazdu oraz ze szczytu wzgórza można podziwiać rozpościerający się widok na całe Sarajewo.

Do dolnej stacji kolejki trzeba wejść po stu schodkach. Bilety są dosyć drogie 30 KM w obie strony i 20 KM w jedną stronę.

Tor Olimpijski w Sarajewie

Trochę poniżej górnej stacji kolejki w zboczu wzgórza tkwią smętne resztki betonowych torów dla saneczkarzy i bobsleistów, na których odbywały się zawody podczas Olimpiady Zimowej w 1984 roku.

POMNIKI SARAJEWA

Wieczny Płomień (Vječna vatra)

Wieczny Płomień znajduje się przy zbiegu dwóch głównych ulic i jest wkomponowany w jedną z fasad, narożnego budynku, który początkowo był Grand Hotelem, następnie bankiem, a obecnie jest siedzibą Urzędu Podatkowego. Powyżej pomnika jest taras, który do dziś służy jako scena przemówień, wydarzeń kulturalnych i różnorodnych spektakli.

Zdarzało się, że płomień czasami gasł ze względów technicznych, a najdłuższe jego wygaszenie miało miejsce podczas oblężenia miasta. Obecnie ogień płonie nieprzerwanie jako symbol pamięci i hołdu dla wszystkich, którzy poświęcili swoje życie w walce o wolność.

Na pomniku znajduje się inskrypcja w języku bośniackim, której tłumaczenie brzmi mniej więcej tak:

„Odważnym wspólnym wysiłkiem i krwią poległych bojowników z Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry i Serbii, członków sławnych brygad jugosłowiańskiej armii, wraz z ofiarami bohaterskich Sarajewian, serbskich, chorwackich i muzułmańskich patriotów, 6 kwietnia 1945 roku Sarajewo zostało wyzwolone. Wieczna chwała i wdzięczność poległym bohaterom za wyzwolenie Sarajewa i naszej ojczyzny. Wdzięczne Sarajewo.”

Dla młodych mieszkańców Sarajewa jest to miejsce spotkań, które złośliwie nazywają „Płonącą Oponą”, ze względu na kolorystykę i kształt metalowego okręgu otaczającego znicz.

Pomnik Dzieci Ofiar Wojny w Sarajewie 1992-1995

Inicjatorami budowy pomnika było Stowarzyszenie Rodziców Dzieci Ofiar Wojny. Przy współudziale władz miasta pomnik odsłonięto w maju 2009 roku. Autorem instalacji jest Mensud Kećo. Pomnik zlokalizowany jest w Veliki Park. U podstawy znajduje się duży betonowy pierścień, wyścielony formą z brązu z odciśniętymi śladami dziecięcych stóp, które obmywa woda wylewająca się dyskretnie z fontann. Głównym elementem pomnika jest wysoka, stożkowata forma wykonana ze szklanych, przezroczystych, zielonych płyt symbolizuje skrystalizowaną wieżę, którą dzieci zwykle budują z piasku, ale równocześnie przypomina kształtem płomień świecy, symbolizującą pamięć i nadzieję. Obok centralnego elementu, na granitowym postumencie, ustawionych jest w rzędzie siedem cylindrycznych tablic. Na tablicach wyryto imiona i nazwiska 521 dzieci, które zginęły podczas wojny. Każde imię i nazwisko upamiętnia indywidualne życie i tragedię każdej z tych ofiar. Ten pomnik jest znaczącym i wzruszającym miejscem pamięci, które oddaje hołd dzieciom, ofiarom wojny w Sarajewie, przypominając o ich niewinności i tragedii, która dotknęła ich rodziny oraz całe miasto.

Star Trek

Park Nijaz Duraković nazywany również Hastahana oznaczający w języku tureckim szpital. Nazwa pochodzi od szpitala, który mieścił się tym miejscu w czasach osmańskich i był własnością fundacji Gazi Husrev-beya, a następnie szpital wojskowy armii jugosłowiańskiej. Po oblężeniu Sarajewa teren został początkowo przeznaczony pod muzeum miejskie, ale z powodu braku funduszy plany zostały odłożone, a miejsce uporządkowano i utworzona przestrzeń rekreacyjno-wypoczynkową ze boiskiem do koszykówki i skateparkiem. W 2005 roku znalazła tu również swoje miejsce sporych rozmiarów instalacja „Star Trek” podarowana w 2005 roku przez niemieckiego artystę Helmuta Lutza. Całość kompozycji tworzy głęboki obraz ludzkiej egzystencji, pełnej symboliki i duchowych znaczeń, wskazując na to, że życie jest podróżą pełną wyzwań i odkryć, prowadzącą do duchowego uzdrowienia i oświecenia. Centralny element instalacji – Drzewo Życia przedstawiane w różnych mitologiach i religiach symbolizuje połączenie nieba i ziemi, cykliczność życia oraz niekończącą się podróż i rozwój człowieka. Wąż i smok są ważnymi symbolami w wielu kulturach. Wąż często reprezentuje odrodzenie i transformację, podczas gdy smok symbolizuje mądrość i moc. Kamienne księgi symbolizują trwałość wiedzy i historii. Postacie wychodzące z ksiąg reprezentują mądrość i nauki, która ma wpływ na życie ludzi. W ten sposób, ścieżka człowieka jest przedstawiana jako proces ciągłego uzdrawiania i rozwijania się poprzez zdobywanie wiedzy i doświadczeń.

W sierpniu 2020 roku władze miejskie zdemontowały rzeźbę aby rozpocząć prace budowlane podziemnego parkingu, co wywołało ogromną falę protestów obywatelskich. Prace wstrzymano, rzeźba Lutza powróciła na swoje miejsce, a park zachował swoją funkcję jako zielona przestrzeń, w której wszyscy mogą odpoczywać, bawić się, spędzać wolny czas i uprawiać sport, ale także potwierdziła demokratyczna zdolność mieszkańców do korzystania z ich podstawowych praw obywatelskich w celu wstrzymania zmian.

Szkoda tylko, że instalacja jest zaniedbana i pomazana farbami.

Człowiek Wielokulturowy

Rzeźba podarowana miastu Sarajewo przez włoskiego artystę Francesco Perilli , założyciela Międzynarodowego Ruchu Artystycznego Neutralizm znajduje się na placu Wyzwolenia. Powodem przekazania pomnika była solidarność artysty z stolicą państwa, które przetrwało ogromne zniszczenia wojenne, a także wielobarwność miasta i kraju, przeplatającego się z różnymi kulturami i religiami. Rzeźba Człowiek Wielokulturowy to jedno z jego najsłynniejszych dzieł. Rzeźba, wykonana jest z metalu, przedstawia postać człowieka wznoszącego ręce ku górze otoczonego ptakami. Postać jest bez twarzy, włosów i ubrania, aby uniknąć cech identyfikujących rasę i pochodzenie etniczne. Ptaki, które otaczają postać, symbolizować wolność i nadzieję. Pomnik jest symbolem wielokulturowości i pokoju, podkreślając znaczenie jedności oraz współpracy różnych kultur w Sarajewie.

Pomnik króla Tvrtka I Kotromanicia

To najnowszy pomnik w przestrzeni miejskiej Sarajewa, odsłonięty pod osłoną nocy w sierpniu 2023 roku i budzący do dzisiaj ogromne kontrowersje.

Stjepan Tvrtko I Kotromanić (1338-1391) podbił prawie całą Dalmację (z wyjątkiem okolic Zadaru) oraz część Serbii i Chorwacji. Państwo pod rządami Tvrtka rozwijało się gospodarczo, przede wszystkim w zakresie górnictwa i handlu, które bezpośrednio przyczyniały się do powstawanie nowych osad i rozbudowę już istniejących. Dzięki działaniom króla armia stała się jedną z najsilniejszych w regionie.

Pomysłodawczynią pomnika była Benjamina Karić burmistrzyni Sarajewa, a wykonawcą rzeźbiarz Stijepo Gavrić. Problemy ze znalezieniem odpowiedniego miejsca dla pomnika wynikały z podziałów etnicznych. W końcowym efekcie pomnik nieoczekiwanie ustawiono przed siedzibą Prezydium Bośni i Hercegowiny pod osłoną nocy, żeby nie zakłócać spokoju mieszkańców. Niemniej do dzisiaj nie nastąpiło uroczyste odsłonięcie instalacji, prawdopodobnie żeby nie wywołać niepotrzebnych niepokojów. Serbia oskarżyła władze Sarajewa o zawłaszczanie serbskiej historii, fałszowanie obrazu przeszłości i manipulowanie społeczeństwem.

Pomnik Tvrtko I Kotromanića przedstawia historyczną postać w pozycji stojącej i królewskim ubiorze, co ma dodać figurze monumentalności. Postawa władcy odzwierciedla jego siłę i pewność siebie, emanuje posiadaną władzą oraz determinacją. Lewą dłoń opiera na tarczy z bośniacką lilią, prawą zaś unosi w geście pozdrowienia lub dawania sygnału do walki. Gotowość władcy do obrony Bośni symbolizuje przypięty do pasa miecz. Pomnik jest imponującym dziełem sztuki, starannie wykonanym i z wieloma detalami, który nie tylko upamiętnia historyczną postać, ale również oddaje jej królewski i wojowniczy charakter. Całość usytuowana jest na solidnym kamiennym postumencie, dzięki temu jest wyrazistym elementem w przestrzeni w której się znajduje.

Pomnik pamięci francuskich żołnierzy

Pomnik żołnierzy francuskich poległych pokój na Bałkanach. Dzieło wykonane przez rzeźbiarza Xaviera Dambrin`a, zostało odsłonięte przez Prezydenta Jacques René Chirac w kwietniu 1998 roku. Pomnik składa się z czterech abstrakcyjnych rzeźb wykonanych z ciemnego metalu. Rzeźby te mają organiczne, nieregularne kształty, które przypominają sylwetki ludzi. Instalacja znajduje się naprzeciwko Ambasady Republiki Francji na niewielkim, okrągłym placu wyłożonym kostką brukową i otoczonym niskim murkiem z kamienia. Abstrakcyjna forma rzeźb oraz ich surowy wygląd symbolizują siłę i wytrwałość, a także kruchość i przemijanie.

Róże Sarajewa

Róże Sarajewa – unikalny i poruszający symbol miasta, związany z okresem oblężenia Sarajewa w latach 1992-1996 podczas wojny w Bośni i Hercegowinie. Po wojnie, Nedżad Kurto – architekt i artysta – zaproponował skatalogowanie, opisanie i upamiętnienie wszystkich miejsc po eksplozjach pocisków spadających na miasto, w których zgięli ludzie, a Abdulah Sidran – poeta, prozaik i scenarzysta filmowy – przedstawił projekt wypełnienia czerwoną masą ubytków powstałych w chodnikach. Ostatecznie do projektu wybrano 150 miejsc. Wypełnione czerwonym woskiem lub żywicą ubytki w chodniku przypominające kształtem kwiat róży i rozrzucone wokół niej płatki mają symbolizować niewinnie przelaną krew. Stąd nazwa Róże Sarajewa. Z czasem następowała/uje powolna degradacja róż z powodu słabej jakości materiałów. Od 2012 roku prowadzona jest powolna rekonstrukcja Róż Sarajewa uzupełniana o tablice pamięci z nazwiskami osób poległych w danym miejscu.

Róże Sarajewa służą jako trwałe pomniki pamięci o tych, którzy zginęli podczas oblężenia, oraz jako przypomnienie o tragedii, która dotknęła miasto i jego mieszkańców. Są one świadectwem przeszłości, ale także symbolem siły i odporności mieszkańców Sarajewa, którzy przetrwali te straszne czasy. Obecność tych znaków w przestrzeni miejskiej sprawia, że historia oblężenia jest wciąż żywa w pamięci mieszkańców i odwiedzających. To także forma hołdu dla tych, którzy stracili życie, i apel o pokój i pojednanie na Bałkanach i na świecie.